کتاب‌های گام‌به‌گام سال‌هاست که در دسترس دانش‌آموزان قرار دارند و بحث درباره خوب یا بد بودنشان همیشه داغ بوده است و این کتاب‌ها با ارائه پاسخ‌های آماده و راه‌حل‌های مرحله‌به‌مرحله گاهی مثل یک میان‌بر به نظر می‌رسند اما آیا واقعا به یادگیری کمک می‌کنند؟ یا فقط یک تکیه‌گاه موقت‌اند که ممکن است در بلندمدت به ضررمان تمام شود؟ در ادامه تمامی این موارد را بررسی خواهیم کرد.
مزایای استفاده از کتاب‌های گام به گام
یکی از بزرگ‌ترین نقاط قوت کتاب‌های گام‌به‌گام صرفه‌جویی در زمان است، وقتی با یک مسئله پیچیده روبه‌رو می‌شوید و ساعت‌ها کلنجار رفتن هم به نتیجه‌ای نرسیده این کتاب‌ها می‌توانند راه‌حل را به شکلی منظم و قابل‌فهم ارائه دهند و این موضوع به ویژه برای درس‌هایی مثل ریاضی، فیزیک یا شیمی که نیاز به درک مراحل حل مسئله دارند مفید است. مثلا وقتی یک معادله دیفرانسیل یا یک مسئله هندسه پیش روی شماست، دیدن مراحل حل می‌تواند به فهم بهتر منطق پشت مسئله کمک کند.
علاوه بر این گام‌به‌گام‌ها می‌توانند اعتماد به نفس دانش‌آموز را تقویت کنند، وقتی مدام در حل تمرین‌ها به بن‌بست می‌خورید ممکن است احساس ناتوانی کنید اما وقتی راه‌حل را می‌بینید و متوجه می‌شوید که فقط یک نکته کوچک را از قلم انداخته بودید این حس ناامیدی کم‌رنگ‌تر می‌شود و این موضوع به خصوص برای دانش‌آموزانی که در درس‌های خاصی ضعف دارند می‌تواند انگیزه‌بخش باشد.
نکته دیگر کمک به آمادگی برای امتحانات است، در هفته‌های نزدیک به امتحان وقتی زمان کم است و حجم مطالب زیاد گام‌به‌گام می‌تواند به مرور سریع‌تر مطالب و حل تمرین‌های مشابه کمک کند و این کتاب‌ها معمولا پاسخ‌های دقیق و مطابق با کتاب درسی ارائه می‌دهند که برای مرور نهایی یا رفع اشکال سریع مناسب‌اند.
معایب و خطرات استفاده نادرست از کتاب‌های گام به گام
اما همه‌چیز به این سادگی نیست و بزرگ‌ترین مشکل کتاب‌های گام‌به‌گام این است که اگر بدون فکر و فقط برای کپی کردن جواب استفاده شوند یادگیری را به شدت مختل می‌کنند، وقتی عادت می‌کنید که به جای فکر کردن به مسئله مستقیم سراغ جواب آماده بروید مغزتان از تمرین حل مسئله محروم می‌شود و این موضوع مثل این است که به جای ورزش کردن فقط فیلم ورزش دیگران را تماشا کنید و انتظار داشته باشید قوی شوید.
تحقیقات آموزشی هم این موضوع را تأیید می‌کنند و یادگیری عمیق زمانی اتفاق می‌افتد که دانش‌آموز با مسئله درگیر شود، اشتباه کند و از اشتباهاتش یاد بگیرد و اگر گام‌به‌گام جای این فرآیند را بگیرد دانش‌آموز ممکن است در کوتاه‌مدت نمره خوبی بگیرد اما در بلندمدت مفاهیم پایه‌ای را عمیقا درک نمی‌کند و این مشکل به ویژه در درس‌هایی مثل ریاضی و علوم که هر مبحث به مبحث بعدی وابسته است خودش را بیشتر نشان می‌دهد، مثلاً اگر در پایه دهم مفاهیم مثلثات را فقط از روی گام‌به‌گام حفظ کنید در پایه یازدهم برای حل مسائل مشتق یا انتگرال به مشکل برمی‌خورید.
یکی دیگر از معایب وابستگی بیش از حد است و دانش‌آموزانی که به گام‌به‌گام عادت می‌کنند ممکن است بدون آن احساس ناتوانی کنند و این وابستگی نه تنها اعتماد به نفسشان را در حل مسائل جدید کاهش می‌دهد بلکه آنها را از خلاقیت و ابتکار در پیدا کردن راه‌حل‌های جدید دور می‌کند، در دنیای واقعی جایی که هیچ کتاب گام‌به‌گامی برای حل مشکلات زندگی وجود ندارد این وابستگی می‌تواند به یک نقطه ضعف بزرگ تبدیل شود.
روش درست استفاده از گام به گام
حالا سؤال این است که آیا باید قید گام‌به‌گام را کاملا بزنیم؟ خیر لزومی ندارد و مسئله اینجاست که چطور از آن استفاده کنیم و قرار است این کتاب‌ها ابزاری برای یادگیری باشند و نه یک عصای جادویی برای فرار از تلاش.
در این مورد باید چند نکته را رعایت کنیم:
- همیشه ابتدا خودتان با مسئله کلنجار بروید و حداقل 10 تا 15 دقیقه برای حل مسئله وقت بگذارید، این تلاش اولیه حتی اگر به جواب درست نرسد مغزتان را فعال می‌کند و باعث می‌شود وقتی راه حل را در گام‌به‌گام می‌بینید بهتر آن را درک کنید، مثلاً در یک مسئله فیزیک اگر خودتان سعی کنید نیروها را تحلیل کنید حتی اگر اشتباه کنید، وقتی راه‌حل را می‌خوانید متوجه نکات ظریفی می‌شوید که قبلاً به آنها توجه نکرده بودید.
- از گام‌به‌گام به عنوان یک معلم کمکی استفاده کنید نه منبع اصلی، بعد از اینکه خودتان مسئله را حل کردید راه‌حل کتاب را بررسی کنید تا ببینید کجای کارتان اشتباه بوده یا چه روش بهتری وجود داشته است و این مقایسه باعث می‌شود نقاط ضعفتان را پیدا کنید و در دفعات بعدی بهتر عمل کنید.
- همه جواب‌ها را کپی نکنید و اگر قرار است از گام‌به‌گام استفاده کنید فقط برای مسائل خاصی که واقعاً گیر کرده‌اید سراغش بروید، مثلاً اگر در یک فصل 20 مسئله دارید سعی کنید حداقل 15 تای آن را خودتان حل کنید و فقط برای 5 مسئله سخت‌تر از کتاب کمک بگیرید و این کار باعث می‌شود هم یادگیری‌تان عمیق‌تر شود و هم به کتاب وابسته نشوید.
- نکته آخر هم این است که از گام‌به‌گام برای یادگیری روش حل استفاده کنید نه حفظ کردن جواب، مثلاً اگر مسئله‌ای درباره قانون دوم نیوتن دارید به جای اینکه فقط عدد نهایی را بنویسید مراحل را بخوانید و سعی کنید منطق پشت هر مرحله را متوجه شوید، این کار باعث می‌شود در مسائل مشابه بعدی خودتان بتوانید راه‌حل را پیدا کنید.
نقش معلم و والدین
نمی‌شود درباره گام‌به‌گام حرف زد و نقش معلم و والدین را نادیده گرفت، معلم‌ها باید به دانش‌آموزان یاد بدهند که چطور از این کتاب‌ها به‌عنوان یک ابزار کمکی استفاده کنند نه اینکه کلا آنها را منع کنند، مثلا می‌توانند تمرین‌هایی طراحی کنند که در گام‌به‌گام موجود نباشد یا از دانش‌آموز بخواهند مراحل حل را توضیح دهند و این کار باعث می‌شود دانش‌آموز نتواند فقط جواب را کپی کند.
والدین هم باید حواسشان باشد که استفاده از گام‌به‌گام به یک عادت ناسالم تبدیل نشود و به جای سرزنش کردن بچه‌ها برای استفاده از این کتاب‌ها بهتر است با آنها درباره روش درست مطالعه صحبت کنند و تشویقشان کنند که خودشان مسئله را حل کنند، این رویکرد نه تنها باعث رشد فکری آنها می‌شود بلکه نقش مؤثری در افزایش اعتماد به نفس دانش‌آموزان دارد.
نتیجه‌گیری نهایی
کتاب‌های گام‌به‌گام نه کاملا خوب‌اند و نه کاملا بد و مثل هر ابزار دیگری تأثیرشان بستگی به نحوه استفاده دارد، اگر از آنها به عنوان یک راهنما برای یادگیری عمیق‌تر و رفع اشکال استفاده شود می‌توانند بسیار مفید باشند، اما اگر به یک میان‌بر برای کپی کردن جواب‌ها تبدیل شوند، می‌توانند یادگیری را سطحی و شکننده کنند و مهم این است که تعادل را رعایت کنیم، نه آنقدر وابسته شویم که بدون گام‌به‌گام نتوانیم کاری کنیم و نه کلا آن را کنار بگذاریم که از فوایدش محروم شویم و در نهایت یادگیری واقعی وقتی اتفاق می‌افتد که خودمان با مسئله روبه‌رو شویم حتی اگر این روبه‌رو شدن با چند اشتباه همراه باشد.
امیدواریم این مطلب از ایزی ترفند به شما کمک کرده باشد تا با دیدی روشن‌تر به نقش کتاب‌های گام‌به‌گام در فرایند یادگیری نگاه کنید و از آنها به عنوان ابزاری برای درک بهتر مفاهیم و رفع اشکالات درسی بهره ببرید، نه جایگزینی برای تلاش و تفکر شخصی.
